«Սասնա ծռեր» կամ «Սասունցի Դավիթ», հայ ժողովրդի ազգային էպոսը կամ դյութազնավեպը, որը ստեղծվել է ժողովրդական բանահյուսության հիման վրա։

Էպոսի գաղափարական ոգին հայ ժողովրդի հերոսական մաքառումն է թշնամիների դեմ՝ հանուն ժողովրդի ազատության և անկախության, հայրենիքի և պետականության պահպանման։ Հայոց դյուցազնավեպը գաղափարական առումով արտացոլում է նաև իրականությունից ունեցած դժգոհությունն ու կառուցվելիք արդար աշխարհի նկատմամբ ունեցած փափագը՝ բոլոր դեպքերում գովաբանելով օտարի լծի դեմ ելած ժողովրդի հերոսական պայքարը։

«Սասնա ծռեր» էպոսը կառուցվածքային առումով կազմված է վիպական չորս մասերից կամ ճյուղերից, որոնցից յուրաքանչյուրը կոչվել է տվյալ ճյուղի գլխավոր հերոսի անունով՝ «Սանասար և Բաղդասար» , «Մեծ Մհեր» , «Սասունցի Դավիթ» , «Փոքր Մհեր» :

Էպոսի համահավաք բնագիրը թարգմանվել է՝ ֆրանսերեն, չիներեն, անգլերեն, հունարեն, ռուսերեն, գերմաներեն, վրացերեն, թուրքերեն, ադրջբեջաներեն և այլ լեզուներով:

Դեկտեմբերի 3-7 Փարիզում տեղի է ունեցել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության կոմիտեի 7-րդ նստաշրջանը: Աշխարհի ոչ նյութական ժառանգության ցանկը համալրելու հայտ այս անգամ ներկայացրել էր նաեւ Հայաստանը: Հայտնի վերնագիրն էր «Սասնա ծռեր կամ Սասունցի Դավիթ էպոսի կատարողական դրսեւորումները»:

Երանուհի Մարգարյանը նշում է, որ 60-ական թվականներին, էպոսագիտության թեմայով անցկացված համամիութենական մի խորհրդաժողովի ժամանակ «Սասնա ծռերը» ճանաչվել է ամենամարդասիրականը՝ ԽՍՀՄ բոլոր ժողովուրդների էպոսների մեջ:

2012 թ.-ին «Սասնա ծռեր» էպոսը ընգրկվեց ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի  ոչ նյութական ժառանգության ցուցակում:

Էպոսին իր անդրադարձն է ունեցել ՝ Կոմիտասը: Կոմիտասի ստեղծագործությունների շարքում  է դյուցազնա-հերոսական «Սասունցի Դավիթ» օպերան: Օպերայի ստեղծման  աշխատանքները  կոմպոզիտորին չի վիճակվել  ավարտել։ Պահպանվել են «Սասնա ծռեր» էպոսի հիման վրա նրա գրած երաժշտական հատվածները, որոնցով  սահմանափակվում են մեզ հասած ձեռագիր նյութերը:

Նաև պետք է նշել, որ էպոսի եղանակավոր հատվածներից հայտնի են Կոմիտասի, Սպիրիդոն Մելիքյանի, Արամ Քոչարյանի և ուրիշների՝ գլխավորապես Մոկաց խմբի պատումներից գրառված 30-ից ավելի կտորներ (կան նույն երգի տարբերակներ), որոնք կարևոր են նաև ազգային մոնոդիկ (միաձայն երգեցողություն կամ գործիքային նվագ) երաժշտության ձևավորման ու զարգացման պատմության ուսումնասիրման համար։

Էպոսի մասին կան հիշատակություններ նաև Հին Կտակարանում : Ստորև կներկայացնեմ այդ հատվածը:

«Եւ եղաւ որ այն գիշերը դուրս եկաւ Տիրոջ հրեշտակը եւ զարկեց Ասորեստանցիների բանակումը հարիւր ութսունեւհինգ հազար. Եւ երբոր առաւօտը վեր կացան, եւ ահա բոլորը մեռած դիակներ էին։ Եւ Ասորեստանի Սենեքերիմ թագաւորը չուեց գնաց դարձեալ, ու նստեց Նինուէ։ Եւ երբոր նա երկրպագում էր իր աստուծուն՝ Նեսրաքի տանը, նորա որդիքը Ադրամելէք եւ Սարասար նորան սրով սպանեցին եւ իրանք փախան Արարատի երկիրը. Եւ նորա որդի Ասորդանը թագաւոր եղաւ նորա տեղ»:

Էպոսը աննկատ չի մնացել այլ ազգի պատմիչների համար: Դավթի և Խանդութի մասին զրույցների, Սասունում եղած իրեղեն ապացույցների հիշատակություններ կան 16-րդ դարի պորտուգալացի ճանապարհորդներ` Անտոնիո Տենրեյրոյի և Մեստրե Աֆոնսոյի  ուղեգրական նոթերում։ Եվրոպային էպոսը հայտնի է դառձել  հենց  նրանց  շնորհիվ։

Էպոսի վիպասացների բուն հայրենիքը Վանա լճի ավազանն ու նրանից Հարավ-Արևմուտք և Հյուսիս-Արևելք ընկած գավառներն են` Սասուն, Մուշ, Բաղեշ, Մոկք, Շատախ, Վան, Հայոց ձոր, Խլաթ, Արճեշ, Մանազկերտ, Ալաշկերտ, Բայազետ: 19-20դդ. գավառներից պանդխտած և գաղթած սերունդների միջոցով «Սասնա ծռերն» անցել է Արևելյան Հայաստան, պարսկահայերի մեջ և Թիֆլիս։

«Սասնա ծռերը» ամբողջությամբ գրի է առել՝ Գարեգին Սրվանձտյանը, 1873-ին, Մշո Առնիստ գյուղում: Երկրորդ տարբերակը 1886-ին Էջմիածնում գրի է առել՝ Մանուկ Աբեղյանը: Նորանոր տարբերակներ են գրառել՝ Գ. Հովսեփյանը, Խ. Դադյանը, Ս. Հայկունին, Ա. Աբեղյանը, Ե. Լալայանը, Կ. Մելիք–Օհանջանյանը և Ա. Ղանալանյանը:

Սասնա ծռեր էպոսի գրական մշակումներ կատարել են՝ Եղիշե Չարենցը , Հովհաննես Թումանյանը , Յակոբ Օշականը , Ավետիք Իսհակյանը , Վաղարշ Վաղարշյանը ։

Դարձե՛ք եկած ճանապարհով
Ձեր հայրենի հողը Մըսրա.
Բայց թե մին էլ զենք ու զոռով
Վեր եք կացել դուք մեզ վըրա,

Հորում լինեն քառսուն գազ խոր
Թե ջաղացի քարի տակին, —
Կելնեն ձեր դեմ, ինչպես էսօր,
Սասմա Դավիթ, Թուր-Կեծակին։

Էն ժամանակ աստված գիտի,
Ով մեզանից կըլնի փոշման.
Մե՞նք, որ կելնենք ահեղ մարտի,
Թե՞ դուք, որ մեզ արիք դուշման։

Հովհաննես Թումանյան «Սասունցի Դավիթ»:

Էպոսի առեղծվածային մասերից մեկը այն է , երբ Մհերը փակվում է քարանձավում այնքան ժամանակով , մինչև կվերականգնվի արդարությունը և խաղաղությունը: «Մհերի դուռ» ժայռ-քարանձավի նմանօրինակներ են՝ Արենիում և Նորավանքում գտնվող ժայռ-քարանձավները:

«Սասունցի Դավիթ» էպոսը, մեր մշակույթի մեջ ունեցել է և կշարունակի ունենալ ամենակարևորագույն դերերից մեկը:

Օգտագործված աղբյուրներ